Pinocchio Effect / 10-110 jr.

Eigenlijk gaat het in al haar voorstellingen over echtheid, vertelt choreograaf en theatermaker Cecilia Moisio, over het verschil tussen hoe je jezelf laat zien in de buitenwereld en hoe je je eigenlijk voelt bijvoorbeeld. Ouders en kinderen, geliefden, vrienden, iedereen liegt weleens; zelfs zichzelf houden veel mensen voor de gek. Wanneer is een leugentje om bestwil best verstandig? Hoe zie je aan iemand dat hij liegt? Wat is een goede leugen en wat een slechte? Alle nuances van het fenomeen liegen, van keiharde leugens tot de wereld een beetje mooier willen maken, worden ontrafeld in Pinocchio Effect.

Nee, de voorstelling heeft helemaal niks te maken met Carlo Collodi’s klassieker De avonturen van Pinokki uit 1883, maar met het ‘Pinocchio Effect’. Een interessant fenomeen, legt Moisio uit: “Als we liegen, krijgen we een heel lichte verhoging van de lichaamstemperatuur en dat merk je vooral rond de neus, die gaat zwellen omdat er meer bloed doorheen komt. Die zwelling veroorzaakt jeuk en dan weet je dus: als iemand zijn neus aanraakt, wordt er gejokt.” Natuurlijk, jeuk kan ook allerlei andere oorzaken hebben maar aan je neus krabben kán een eenvoudige vingerwijzing zijn. Op deze bijzondere gebarentaal is de choreografie van de voorstelling gebaseerd.

De nieuwe grotezaalvoorstelling die Cecilia Moisio maakt voor Scapino Ballet Rotterdam en Maas theater en dans – Maastd – is bedoeld voor iedereen vanaf 10 jaar, al zitten er wel degelijk twee lagen in: “Zowel voor de volwassenen als voor de kinderen valt er veel te beleven en te herkennen, elk op een ander niveau.”

Haar werk is multidisciplinair, ze beweegt zich graag tussen theater, dans en performance in. Ze laat zich in haar werk vooral inspireren door de onbewuste gedragspatronen die voortkomen uit sociale normen en verwachtingen. Moisio noemt zichzelf een psychologisch activist en is altijd op zoek naar ‘de waarheid’ achter onze motieven, emoties en gedrag. In haar voorstellingen legt ze de zorgvuldig opgebouwde sociale façades langzaam maar trefzeker bloot.

In dit geval dus van het zogenaamde ‘sociale liegen’, dat we allemaal voortdurend doen: “Het is onmogelijk om de hele dag eerlijk tegen iedereen te zijn. Denk maar eens aan de alledaagse vraag: ‘Hoe gaat het?’ Het wordt – meestal tenminste – niet bepaald op prijs gesteld als je daar eerlijk op antwoordt. Zo zijn er heel veel gradaties in liegen.”

De voorstelling begint met het ‘keiharde’ liegen: we zien een aantal mannen in strakke pakken die als het ware het patriarchaat vormen: de mannen met macht. In de voorstelling zien we vervolgens wisselende scènes die zich afspelen in een huis waar een vader, moeder en kinderen wonen. Het is een tamelijk disfunctionele familie, waarbij de kinderen steeds meer stiekem gedrag vertonen. “Ik herken dat van binnenuit”, vertelt Moisio. “Ik kom zelf uit een disfunctioneel gezin waar liegen en feiten voor elkaar verborgen houden dagelijkse kost was. Tevergeefs: kinderen voelen het haarscherp aan als er iets niet klopt. Je kunt ze niks wijsmaken.”

“Het is een huis vol geheime kamers en beneden gaat het er heel anders aan toe dan boven: boven is het vooral een fantasiewereld waarin je kunt ontsnappen aan de realiteit. Langzaam maar zeker komen de leugens uit, zowel die van de ouders als die van de kinderen, en laat iedereen zijn ware aard zien.”

De tekst voor de voorstelling is geschreven door Eva Maria de Wit, met wie ze eerder samenwerkte, en is gestoeld op een vooronderzoek met een aantal interviews met ouders en kinderen. “We hebben een oproep gedaan en met kinderen en hun ouders gesproken. Apart uiteraard, nadat we eerst met de hele groep vertrouwensoefeningen gedaan hadden. Een mooie en belangrijke fase: ik wil graag dat mijn voorstellingen resoneren in de maatschappij, dat ze betrekking hebben op ‘gewone’ mensen en niet alleen mensen uit mijn eigen theaterbubbel. We hebben de kinderen bijvoorbeeld gevraagd: als zij de wereld opnieuw mochten bedenken, zou er dan in gelogen worden? Een aantal van hun antwoorden krijg je te horen en zien in de voorstelling. Het onderzoek versterkte mijn vermoeden: ook al proberen de ouders nog zo open te zijn en hebben ze nog zulke goede bedoelingen, altijd voelen kinderen precies waar de pijnpunten zitten. Zoals bij een gescheiden moeder die ons voorhield dat ze een prima verhouding heeft met haar ex maar waar haar kinderen precies aan konden geven dat haar fysieke klachten werden veroorzaakt doordat ze haar eigen verdriet geen enkele ruimte kon geven. Van de interviews en het vooronderzoek is een documentaire gemaakt die apart te zien is.”

Het wordt overigens zeker geen zware voorstelling: met onder veel meer een cursus lichaamstaal – hoe kan je zien dat iemand liegt – is er in Pinocchio Effect veel ruimte om te lachen, voor lichtheid en herkenning. “Nee, het is geen cursus ‘liegen voor beginners”, lacht Moisio. “Het is trouwens ook zeker niet alleen maar grappig. We eindigen de voorstelling, in de verte geïnspireerd door de beroemde dinerspeech uit Festen, met een scène waarin de kinderen de ouders confronteren met hun leugens. Voor kinderen is de waarheid belangrijk. Of het om vreemdgaan, geweld of wat voor ander huiselijk drama ook gaat, kinderen voelen zich altijd schuldig. Daarom is het zo van belang, hoe moeilijk ook, om kinderen uit te leggen waarom je zo boos of verdrietig bent, en dat het echt, echt niet hún schuld is. En ook dat niets menselijks ons vreemd is, soms helpt een leugentje je de dag door!”

Interview door Margriet Prinssen

“Met Pinocchio Effect wil ik laten zien dat wij allemaal denken dat wij niet liegen maar dat dit eigenlijk menselijk gedrag is dat iedereen vertoont. Ik wil de effecten van liegen bespreekbaar maken. Hoe bijvoorbeeld leugens van ouders een grote impact kunnen hebben op de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen. Ik wil laten zien welke sociaal-maatschappelijke systemen hierachter schuilgaan. Dat liegen evolutionaire waarde voor ons als soort heeft.

Ik wil het ook over de morele vraag hebben: Wat is een goede leugen en wat een slechte? Waarom zouden we eigenlijk niet mogen liegen? Kun je ook te veel liegen, als bijvoorbeeld je hele identiteit verzonnen is? Social media influencers verdienen geld met het perfecte imago, alles ziet er mooi gepoetst en gepolijst uit. De buitenkant verbergt wat er werkelijk gaande is. Maar kan een leugen ook positief zijn, iets moois? Kunnen leugens voor iemand anders’ bestwil ook goed zijn?”